W jeździectwie skokowym istnieje zjawisko, które dla wielu amazonek i jeźdźców jest jednym z najbardziej frustrujących doświadczeń. Koń, który na treningu jest stabilny, chętny i zaangażowany, a na rozprężalni pokazuje piękny rytm i dobrą mechanikę, po wejściu na parkur jakby zmienia swoją osobowość. Traci impuls, zaczyna podskakiwać w miejscu, zamyka ciało, przestaje podejmować decyzje, a niekiedy wykonuje skoki „w kratkę”: jeden dobry, jeden słabszy, potem znów poprawny, przeplatane z zatrzymywaniem się przed przeszkodą lub jej unikaniem. Z zewnątrz wygląda to jak niechęć, lenistwo albo klasyczny strach przed przeszkodą. Jednak w rzeczywistości źródła tego zjawiska leżą głębiej, w układzie nerwowym konia, jego zdolnościach poznawczych, kompetencjach ruchowych oraz w sposobie, w jaki jeździec reaguje na pierwsze oznaki utraty impulsu.

Współczesna wiedza o zachowaniu i neurofizjologii koni wskazuje na dwa główne mechanizmy prowadzące do problemów z najazdem i zatrzymaniami na parkurze:

1. Stres emocjonalny (fight/flight), związany z pobudzeniem i podwyższoną reaktywnością.

2. Przeciążenie poznawcze i ruchowe czyli freeze decyzyjny, będący reakcją na nadmiar informacji, sprzeczne sygnały lub zadanie przekraczające aktualne możliwości układu nerwowego.

Zrozumienie różnicy między nimi ma kluczowe znaczenie, ponieważ każdy z tych mechanizmów wymaga zupełnie odmiennego postępowania. Co więcej, błędne rozpoznanie, np. traktowanie freeze jak „nieposłuszeństwa” albo problemu z odwagą, często prowadzi do pogłębiania problemu.

Stres - kiedy koń chce iść, ale „za bardzo przeżywa”

Stres u konia skokowego jest stosunkowo łatwy do rozpoznania. Wzorzec autonomiczny fight/flight powoduje:

• uniesienie szyi,

• skrócenie i usztywnienie sylwetki,

• wzrost czujności i reaktywności na bodźce,

• przyspieszenie tempa i skrócenie foulee,

• chaotyczne reakcje na linie najazdu.

Na parkurze stres objawia się najczęściej nadmiernym pędem, gwałtownym podejściem do przeszkody, próbą jej ominięcia lub ucieczką w bok. Zatrzymanie, jeśli się pojawia, jest zwykle momentem przejściowym w sekwencji prowadzącej do ruchu ucieczkowego.

Wiele koni stresuje się dopiero na parkurze, mimo że rozprężalnia przebiega spokojnie. Atmosfera zawodów, presja zadania, energia publiczności i jeźdźca podnoszą pobudzenie układu nerwowego. Badania (m.in. Rørvang 2021) pokazują, że pod wpływem stresu pogarsza się zdolność do koordynacji i przetwarzania złożonych informacji, co tłumaczy różnicę między skakaniem „bez presji” a trudnością w warunkach konkursowych.

Freeze-gdy koń nie ucieka, ale „wyłącza się”

Znacznie częściej niż stres, przyczyną nagłych zatrzymań na parkurze jest reakcja określana jako freeze przeciążeniowy (cognitive overload freeze). To forma zawieszenia ruchowego i decyzyjnego wynikającego nie ze strachu, lecz z:

• nadmiaru informacji,

• sprzecznych pomocy jeźdźca,

• niejasnego kierunku ruchu,

• trudności zadania,

• zbyt szybkiego tempa zmian,

• konfliktu motywacyjnego (jednoczesne sygnały „idź” i „zatrzymaj się”).

Koń wygląda wtedy charakterystycznie:

• sylwetka „skurcza się” i zaokrągla,

• zad przestaje pracować,

• szyja skraca się i usztywnia,

• ruch naprzód zanika lub zostaje zastąpiony pionowymi podskokami.

Ten freeze nie jest odmianą strachu pierwotnego, choć może współwystępować z niskim poziomem napięcia emocjonalnego. To przede wszystkim zablokowanie wzorca ruchowego spowodowane przeciążeniem. Układ nerwowy konia przestaje być w stanie jednocześnie analizować przestrzeń, rytm, równowagę i sygnały jeźdźca.

Najważniejsze rozróżnienie:

• jeśli koń po zatrzymaniu wybucha ruchem → stres,

• jeśli stoi, skacze w miejscu, skręca wolno i znów zamiera → freeze przeciążeniowy.

Przyczyną freeze może być również ból (udokumentowane w badaniach Dyson, Murray, Greve). Dlatego każda analiza zachowania powinna obejmować ocenę ortopedyczną, siodła i układu oddechowego. To, że koń skacze świetnie na rozprężalni, a zatrzymuje się lub „wyłącza” dopiero na parkurze, wcale nie wyklucza bólu.
Wręcz przeciwnie, w wielu przypadkach jest to jedna z najczęstszych ścieżek diagnostycznych u koni sportowych. Więcej na ten temat tutaj

Co mówią badania?

• Rørvang et al. 2021 – konie przeciążone zadaniem poznawczym wykazują wyższy poziom frustracji i trudność w wykonywaniu zadań ruchowych.

• McBride 2017 („Applied neurophysiology of the horse”) – przeciążenie układu nerwowego prowadzi do zablokowania ruchu i ograniczonego dostępu do znanych wzorców motorycznych.

• McGreevy, McLean – konflikty sygnałów oraz jednoczesne pomoce aktywujące i hamujące prowadzą do utraty decyzyjności i wyuczonych reakcji freeze.

• Müller-Klein 2024 – stan emocjonalny jeźdźca wpływa bezpośrednio na pobudzenie konia

Dlaczego internet myli reakcję typu freeze ze strachem?

W popularnych artykułach jeździeckich reakcja freeze jest zwykle przedstawiana jako element klasycznej triady stresowej:
fight – flight – freeze.
To ujęcie jest poprawne biologicznie, ale jednocześnie zbyt uproszczone, aby wyjaśniać zachowanie koni sportowych w warunkach zadania, takich jak parkur.

W neuroetologii ssaków, w tym koni, termin „freeze” obejmuje całą rodzinę zachowań immobilizacyjnych o różnych przyczynach i odmiennych konsekwencjach. Do tej grupy należą m.in.:

• fear-freeze (związany z zagrożeniem życia),

• orienting freeze (zamrożenie w celu oceny bodźców),

• conflict freeze (reakcja na sprzeczne sygnały),

• cognitive overload freeze (przeciążenie zadaniem),

• frustration freeze (w sytuacji niemożliwości wykonania ruchu).

W praktyce jeździeckiej koncentrujemy się najczęściej tylko na jednym, freeze strachowym, który jest łatwy do opisania i prosty do zrozumienia. Nic dziwnego, że internet traktuje go jako jedyny obowiązujący.

Problem w tym, że reakcja freeze widywana u koni skokowych na parkurze prawie nigdy nie jest formą strachu pierwotnego. Zdecydowanie częściej jest to:

• przeciążenie informacyjne,

• przeciążenie ruchowe,

• konflikt sygnałów (endopomoce vs. eksopomoce),

• utrata równowagi,

• niewystarczająca decyzyjność,

• nadmierne napięcie wynikające z presji.

Neurobiologicznie zachowania te mogą wyglądać podobnie (zatrzymanie, usztywnienie sylwetki), ale ich przyczyna jest zupełnie inna, a co najważniejsze wymagają innego postępowania.

✔ Co myli obserwatorów?

1. Zewnętrznie obie reakcje wyglądają podobnie: koń przestaje się ruszać.

2. W internecie dominuje schemat: „jak stoi, to się boi”, który jest przestarzały dla koni sportowych.

3. Freeze strachowy jest łatwy do opisania, a freeze przeciążeniowy wymaga znajomości neurofizjologii i teorii uczenia.

4. Jeździec często interpretuje zatrzymanie jako „niechęć”, a nie jako utratę decyzyjności.

5. W powszechnej edukacji jeździeckiej nadal dominuje narracja o „dominacji”, „posłuszeństwie” i „prześcignięciu oporu”, a nie o analizie mechanizmów zachowania.

✔ Co mówi nauka?

Badania neurofizjologiczne (McBride 2017, McDonnell 2020, Rørvang 2021) wskazują, że:

• freeze strachowy pojawia się w reakcjach obronnych na zagrożenie życia,

• freeze przeciążeniowy pojawia się przy zadaniu przekraczającym możliwości poznawcze lub ruchowe,

• są to dwie różne reakcje o innych obwodach neuronalnych, choć z podobną zewnętrzną manifestacją,

• u koni sportowych dominującą formą freeze jest właśnie ta zadaniowa, a nie pierwotna strachowa.

✔ Dlaczego ma to tak duże znaczenie?

Ponieważ błędna diagnoza prowadzi do błędnego działania:

• Przy strachu → obniżamy pobudzenie, budujemy bezpieczeństwo, dystans do bodźca.

• Przy przeciążeniu → odejmujemy sygnały, upraszczamy zadanie, odbudowujemy decyzyjność.

Jeśli pomylimy jedno z drugim, możemy:

• zwiększyć presję,

• pogłębić blokadę,

• stworzyć wyuczony freeze,

• zniszczyć pewność konia do parkuru.

Internet myli freeze ze strachem, ponieważ oba zachowania wyglądają podobnie, ale mają odmienne neurobiologiczne źródła. U koni sportowych dominują formy freeze nie powiązane z lękiem, lecz z przeciążeniem, konfliktem sygnałów lub brakiem możliwości decyzyjnych. Dlatego w praktyce skokowej kluczowe jest zrozumienie, jaki freeze widzimy, ponieważ od tego zależy właściwe postępowanie, a w konsekwencji sukces treningowy i dobrostan konia.

Dlaczego parkur tak łatwo wywołuje freeze?

Parkur wymaga:

• natychmiastowej decyzyjności,

• kontroli równowagi,

• ciągłej regulacji tempa i kierunku,

• reakcji na sygnały jeźdźca pod presją czasu.

To zadanie znacznie bardziej złożone niż skakanie pojedynczych przeszkód na rozprężalni. Jeśli koń jest:

• poznawczo wrażliwy,

• przeciążony emocjami jeźdźca,

• fizycznie niepewny (brak równowagi, napięcie grzbietu),

• bombardowany sprzecznymi sygnałami,

jego układ nerwowy może wejść w stan blokady.

Stąd zjawisko „skakania w kratkę”: po zawieszeniu konie często wykonują jeden–dwa dobre skoki, ale ich układ ruchowy nadal działa bez pełnej synchronizacji.

Rola jeźdźca: kiedy reakcja człowieka decyduje o tym, czy freeze zniknie, czy stanie się regułą

Najczęstszy błąd: zwiększanie presji, gdy koń zaczyna się blokować.

W reakcji freeze koń nie odmawia wykonania zadania. On traci dostęp do podejmowania decyzji ruchowych. Dodanie mocniejszej łydki, ręki czy dosiadu:

• zwiększa liczbę bodźców do przetworzenia,

• potęguje przeciążenie,

• pogłębia zamknięcie sylwetki,

• ostatecznie utrwala freeze jako strategię.

Biomechanicznie wygląda to jak jednoczesne wciśnięcie gazu i hamulca: energia rośnie, ale nie znajduje ujścia.

Freeze może stać się wyuczonym wzorcem, jeśli koń wielokrotnie doświadcza presji w momentach przeciążenia. Wtedy reaguje nie na przeszkodę, lecz na zmianę napięcia jeźdźca.

Konie wysoce wrażliwe przetwarzają mikro-sygnały:

• napięcie dłoni,

• liczbę oddechów,

• zmianę energii przy wejściu na parkur.

Dla takiego konia „coś jest inaczej” może oznaczać: zadanie będzie trudne → zawieszam się.

Czy freeze można zapobiec lub odwrócić?

Tak. Freeze nie jest cechą osobowości konia, to strategia układu nerwowego. Można ją zmienić poprzez:

• zmniejszenie presji i redukcję sygnałów,

• odbudowanie decyzyjności,

• jasną, liniową komunikację,

• pracę nad równowagą i kompetencjami ruchowymi,

• eliminację bólu jako czynnika,

• naukę płynnych przejść i reakcji na minimalne pomoce.

Zachowanie freeze jest w pełni modyfikowalne, jeśli jeździec rozumie jego źródła.

Podsumowanie

Koń, który skacze świetnie wszędzie, tylko nie na parkurze, nie musi mieć problemu z odwagą, techniką ani chęcią do współpracy. Najczęściej jego układ nerwowy reaguje na zmienione warunki zadania przeciążeniem lub konfliktem sygnałów.

Stres i freeze to dwa odmienne mechanizmy:

• stres wymaga obniżenia pobudzenia i przewidywalności,

• freeze przeciążeniowy wymaga struktury, minimalnych sygnałów i odbudowania możliwości decyzyjnych.

Najważniejsza prawda brzmi:

Freeze może pojawić się spontanicznie, ale równie łatwo może zostać wyuczony poprzez presję jeźdźca, i dokładnie w taki sam sposób może zostać odwrócony. To nie charakter konia, lecz reakcja układu nerwowego na zadanie, środowisko i komunikację człowieka.

TUTAJ dowiesz się jak nie doprowadzić do powstania i nie utrwalać reakcji freeze-dotyczy to wszystkich koni.